Ötən əsrdə qanunsuz olaraq ermənilərə “hədiyyə” edilmiş Qərbi Zəngəzurda ən gözəl təbiət mənzərələrindən biri Şəki şəlaləsidir.
02.03.1940-cı ildən Sisian adlandırılan keçmiş Qarakilsə rayonunun Şəki kəndi yaxınlığında yerləşən bu şəlalə Qərbi Azərbaycanın ən hündür şəlaləsidir və hündürlüyü 18 metrdir.
Rayon mərkəzindən 6 km şimalda yerləşən şəlalə Bazarçayın 18 km uzunluqlu kiçik qolu Şəkiçay üzərində yerləşir.
Şəki kəndin adı «İrəvan əyalətinin icmal dəftəri»ndə[3] qeyd edilib. Bu toponim kimmerlərin tərkibində gələn sak əsasında əmələ gəlmişdir. Şəki sak // saka etnoniminin fonetik variantıdır.
Q. Qeybullayev saka türk etnoniminin həm də şaka formasında olduğu göstərir. Etnotoponimdir. Quruluşca sadə toponimdir.
Şəki kəndində 1831-ci ildə 148 nəfər, 1873 – cü ildə 445 nəfər, 1886-cı ildə 657 nəfər, 1897-ci ildə 1191 nəfər, 1908-ci ildə 1605 nəfər, 1914 – cü ildə 1584 nəfər nəfər azərbaycanlı yaşayıb. 1918-ci ilin avqust ayında azərbaycanlılar ermənilərin soyqırımına məruz qalaraq deportasiya edilmişdir.
Xaricdən köçürülən ermənilər burada yerləşdirilmişdir. İndiki Ermənistanda sovet hakimiyyəti qurulandan sonra sağ qalanlar öz kəndlərinə dönə bilmişdir. Burada 1922-ci ildə 282 nəfər, 12 erməni, 1926-cı ildə 385 nəfər azərbaycanlı, 407 nəfər erməni, 1931-ci ildə 557 nəfər azərbaycanlı, 510 nəfər erməni yaşamışdır. 1988-ci ilin noyabr ayında azərbaycanlılar tamamilə deportasiya olunmuşdur. İndi burada təkcə ermənilər yaşayır.
Qoşundaş abidəsi — 50 hektar sahədə yerləşən dünya əhəmiyyətli abidədir. Zəngəzur mahalının Qarakilsə (02.03.1940-dan Sisian) rayonu ərazisində, rayon mərkəzindən 3 km. aralıda e.ə. II minilliyə aid meqalit (iri daşlardan ibarət) tikili qalıqlarıdır.
Qoşundaş abidəsi şaquli vəziyyətdə cərgə ilə düzülmüş, elə buradan da Qoşundaş adını almış bu daşlardır. Daş düzümünün mərkəzində sərdabə, ətrafında isə açıq havada məbəd olduğu ehtimal edilir. Ermənilər aidənin adını sətri tərcümə edərək Zorakarer adlandırıblar. Daşların hündürlüyü təxminən 1,5-2,2 m, eni 60-80 sm-dir. Bəzi daşların üzərində bir, ya bir neçə dəlik açılmıdır. Çox güman ki, bu dəliklər həddindən artıq ağır olan daşların qoşqu qüvvəsi ilə dartılması üçün nəzərdə tutulub.
Zəngəzurda yaşayan soydaşlarımız arasında yayılmış bir rəvayətə görə bu yerlərdə vaxtilə oğuzların ulu babaları olan çox nəhəng və güclü insanlar yaşayıblar. Qoşundaş isə bir döyüşdə həlak olmuş əsgərlərin qəbirləridir və dairənin içərisindəki kurqanlar isə qoşun başçılarına məxsusdur.
Qoşundaş abidəsinin ətrafında aparılan qazıntı zamanı burada müxtəlif insan sümükləri, məişət və döyüş alətləri tapılıb.
Saxtakar erməni alimləri isə Qoşundaşı qədim rəsədxana hesab edirlər. Lakin ərazidəki kurqanlar, qəbirlər və yaşayış məntəqələrinin qalıqları və s. elmi faktlar bu fikri inkar edir.
mənbə:
- Ə. Ələkbərli, Qərbi Azərbaycan Abidələri
- İ. Bayramov, Qərbi Azərbaycanın türk mənşəli toponimləri